W pierwszym okresie badań nad komunikowaniem, prowadzonych w amerykańskich ośrodkach naukowych w latach 20. i 30 XX., koncentrowano się głównie na wpływie mediów na odbiorców (wówczas filmów propagandowych) i ich biernej postawie wobec komunikatów medialnych. Dopiero w kolejnej dekadzie problematyka słuchacza, jego nastawienie wobec różnych treści medialnych oraz ich wybór, a także korzyści z tego wynikające zainteresowały nielicznych badaczy, w tym pochodzącą z Austrii Hertę Herzog [1], której opiekunem pracy doktorskiej był Paul Lazarsfeld profesor Columbia University. Prowadzone przez Herzog nietekstocentryczne badania zapoczątkowały nowe podejście zwane teorią użytkowania i korzyści, które w kolejnych dekadach miało coraz więcej zwolenników i zyskało status teorii naukowej.

W procesie kształtowania się założeń teorii użytkowania i korzyści (tłumaczona na polski również jako „korzyści i satysfakcji”, „korzystania i gratyfikacji”, „użytkowania i gratyfikacji”) można wyróżnić kilka faz rozwoju badań [2]:

• fazę opisu (lata 40.);
• fazę operacjonalizacji (lata 50. i 60.);
• fazę wyjaśnień (lata 70.);
• fazę konstruowania i weryfikowania teorii (przełom lat 70./80.).

Faza pierwsza – opisu – to empiryczne badania nad znaczeniem treści medialnych w życiu słuchaczy radiowych i korzyściami, jakie odnoszą z tego powodu, a także sfomułowanie wstępnych założeń dotyczących tego podejścia, w tym scharakteryzowanie motywacji słuchaczy. Pionierskie na tym polu były badania Herty Herzog nad odbiorem popularnych w tamtym czasie programów radiowych, m.in. „oper mydlanych” czy „teleturniejów”. Analiza wywiadów przeprowadzonych wśród 100 kobiet z Nowego Jorku (większość stanowiły gospodynie domowe), słuchających różnych programów w radiu [1], pozwoliła wyróżnić trzy grupy korzyści: uwolnienie emocji (płacz, podekscytowanie, ulga, że inni mają podobne kłopoty); przemodelowanie własnego niesatysfakcjonującego życia (np. kompensowanie własnych niepowodzeń, fantazjowanie o byciu kimś innym); otrzymanie wskazówek, jak rozwiązań problemy życiowe. W podsumowaniu badania Herzog zwróciła uwagę na edukacyjną funkcję mediów: „(…) historie radiowe stały się integralną częścią życia wielu słuchaczy. Są nie tylko skutecznym środkiem powodującymi chwilowe uwolnienie emocji lub ucieczkę od nielubianej rzeczywistości. Wielu słuchaczom wydaje się, że stały się dla nich wzorem rzeczywistości, dzięki któremu można nauczyć się myślenia i działania w świecie realnym. W związku z tym programy radiowe muszą być tworzone nie tylko z myślą o ich walorach rozrywkowych, ale także ze świadomością wielkiej odpowiedzialności społecznej, jaka na nich spoczywa” [3].

W fazie drugiej – operacjonalizacji – nastąpiła weryfikacja wcześniejszych założeń oraz doprecyzowanie kluczowych pojęć dla tego podejścia. Duże zasługi na tym polu miał amerykański badacz Elihu Katz, współpracownik Paula Lazarsfelda, który w artykule "Mass Communications Research and the Study of Popular Culture: An Editorial Note on a Possible Future for This Journal" opublikowanym w "Studies in Public Communication" w 1959 roku sformułował najważniejsze założenia podejścia. To właśnie w nim Katz w lapidarny sposób ujął główną ideę, że ważniejsze od badania tego, co media robią z ludźmi, jest zajmowanie się tym, co ludzie robią z mediami. W ten sposób Katz zwrócił uwagę na ważną rolę czynników psychologiczno-społecznych, takich jak wartości, zainteresowania czy role społeczne, które powodują, że ludzi selektywnie wybierają treści medialne w zależności od tego, co jest dla nich ważne.

Kolejna faza badań nad teorią użytkowania i korzyści to faza wyjaśnień, w której tworzono zręby teorii oraz badano motywacje i potrzeby odbiorców mediów masowych, a także spodziewane i rzeczywiste korzyści i efekty tego odbioru. W tej fazie badacze sformułowali podstawowe założenia teorii oraz zaproponowali typologie potrzeb, które mogą być zaspokajane przez wybór mediów (np. typologia Blumlera, McQuaila i Browna). Według Katza, Blumlera i Gurevitcha [4] potrzeby mają źródła społeczne i psychologiczne; rodzą one określone oczekiwania pod adresem mediów masowych lub innego rodzaju przekazów; to prowadzi do poszukiwania kontaktu z określonymi mediami lub przekazami albo angażowania się w inne czynności związane z nimi, w wyniku których dochodzi do zaspokojenia potrzeb lub innych konsekwencji.

Na przełomie lat 70. i 80. XX w. badania nad teorią użytkowania i korzyści weszły w ostatnią, zasadniczą fazę konstruowania i weryfikowania teorii , w której naukowcy w sposób bardziej usystematyzowany i zgodny z metodologicznymi założeniami wypracowanymi we wcześniejszych latach prowadzili badania nad potrzebami użytkowników i korzyściami z ekspozycji na określone treści medialne. W latach późniejszych wraz z ewolucją mediów i pojawianiem się nowych środków technicznych służących do komunikowania teoria użytkowania i korzyści znajdowała swoje dalsze zastosowanie, na przykład Garrett O’Keefe i Barbara Sulanowski [5] w odniesieniu do korzyści wynikających z używania telefonów wskazali na takie, jak: zarządzenie czasem, dostępność, rozrywka i towarzyskość. Badacze, porównując korzyści korzystania z telefonu i mediów masowych, zauważyli między innymi, że poszukiwanie rozrywki było jednym z najczęstszych motywów w obu przypadkach.

Źródło: Oxford Internet Institute, University of Oxford, Media Uses and Gratifications: Some Features of the Approach / J. Blumler, 13.08.2015 (dostęp 21.09.2020). Dostępne w YouTube: https://youtu.be/LIy4J_4LRmM.

Założenia teorii użytkowania i korzyści zaczęto również aplikować do nowego środowiska medialnego, związanego z korzystaniem z internetu, w tym mediów społecznościowych. Paul Haridakis i Garry Hanson [6] zbadali potrzeby użytkowników portalu YouTube, do których zaliczyli: społeczną interakcję, ucieczkę, bycie użytecznym dla kogoś, współoglądanie, łatwe poszukiwanie informacji, rozrywkę w zasięgu ręki. Z kolei Adam Joinson [7] wyróżnił takie potrzeby użytkowników Facebooka, jak: więź społeczna, ucieczka, tworzenie treści, rozrywka, gromadzenie informacji i dzielenie się nimi oraz dzielenie się własną tożsamością i zdjęciami.

Sundar i Limperos [8] zauważyli, że w kontakcie z medialnymi technologiami cyfrowymi korzyści dla użytkownika mogą nie wynikać z wrodzonych potrzeb, ale być kształtowane przez różne afordancje technologii cyfrowej, takie jak: modalność (sposób prezentacji) (modality), sprawczość (agency), interaktywność (interactivity) czy łatwość nawigacji (navigability). Badaczce zaproponowali autorski Model MAIN (akronim od angielskich nazw afordancji), który zakłada, że afordancje dostarczają użytkownikom pewnych wskazówek, które z kolei uruchamiają określone heurystyki poznawcze (uproszczone reguły wnioskowania) odnoszące się do cech konsumowanych treści. Wskazówki mogą mieć formę określonej afordancji w interfejsie (np. funkcja czatu) lub miar/wskaźników (np. liczba znajomych na Facebooku). Innymi słowy, afordancje nowych mediów i technologii mogą kreować potrzeby gratyfikacji, których zaspokojenie staje się możliwe dzięki korzystaniu z tych mediów i technologii. Dlatego też nowe media charakteryzują się nowymi funkcjonalnościami, oddziałując na „proces korzyści”, oraz określają „gratyfikacje treści”, wpływając na charakter treści, do których uzyskuje się dostęp, dyskutuje o nich czy tworzy podczas interakcji z innymi użytkownikami [9]. Ponadto afordancje, takie jak sprawczość czy interaktywność kreują nowe potrzeby, które użytkownicy chcą zaspokoić w kontakcie z nowymi technologiami. Dlatego też Sundar i Limperos proponują nową typologię korzyści z nowych technologii medialnych dla użytkownika:

• Modalność: realizm, spokój, nowość, bycie tam.
• Sprawczość: wzmocnienie sprawczości, tworzenie wspólnoty, podczepienie, dopasowanie, własność.
• Interaktywność: interakcja, aktywność, reakcja na coś, dynamiczna kontrola.
• Łatwość nawigacji: przeglądanie/ poszukiwanie różnorodności, wsparcie w nawigowaniu, zabawa/ rozrywka.